نوع مقاله : مقالات مروری
نویسندگان
1 گروه علوم و صنایع غذایی، دانشکده کشاورزی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران
2 گروه علوم و صنایع غذایی، دانشکده کشاورزی، واحد شهرقدس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - گروه علوم و صنایع غذایی، دانشکده کشاورزی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران
چکیده
چکیده تصویری
 به عنوان یک جز ... ', 'data/cqa/coversheet/571655122304.jpg'))
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: Medicinal plants, either alone or in combination with other drugs, have a growing trend in the treatment of humans. Echium amoenum is one of the annual plants from the Boraginaceae family that in Iran, it is famous as the Gol-e-Gavzaban and is the one of the most important medicinal plants in Iranian traditional medicine. The leaves and flowers organize the useable parts of Gol-e-Gavzaban. In Iranian traditional medicine; the petals of this plant have been used because of strengthening and relaxation effects. The leaves of Gol-e-Gavzaban, with scientific name Borago officianals, have a tongue leaf and full of delicate thorns that gives the rough case to it; and because of this, it is known as Gavzaban. The purpose of this review is the summary description of pharmaceutical effects and functional food and bio-active compounds for introducing of it as a functional food in food industry usage.
Results and Disscussion: Echium amoenum like other medicinal plants number the important source of chemical compounds with the potential curative effects. The main bio-active compounds that extracted from Eachium amoenum are poly phenols, Anthocyanidin, Flavonoids, Strols, Saponins, Unsaturated Triphenoids, Unsaturated fatty acids and minor amounts of Pyrrolizidine alkaloid. Rosmarinic acid with Anti_inflammatory effects and Antiviral effects is the main compound of Polyphenols in Gol-e-Gavzaban .This plant contains bioactive compounds that have antioxidant, antibacterial, antiviral, anti-diabetic, anti-inflammatory, analgesic and immune system regulating effects. It was noted that it should be moderated in consumption of this medicinal plant.
Extension: Echium amoenum with a wide range of medicinal activities can be considered as a health component. Since the consumption of plant extracts is not pleasant for most people due to their special flavor and odor, so they can be used in combination with food and benefit from their beneficial effects. Also, due to the positive effect of Echium amoenum on the survival of probiotic bacteria, it can be used in the production of synbiotic food.
کلیدواژه‌ها [English]
مصرف گیاهان بهعنوان دارو، سنتی دیرینه است و بسیاری از جمعیت جهان هنوز هم بهمنظور نیازهای مراقبت از سلامتی خود به داروهای گیاهی متکی هستند. در این میان، Echium گیاهی است که 4 گونه دارد و دو گونه از آن E. vulgare و E.amoenum در طب سنتی کاربرد دارند. گاوزبان ایرانی (E .amoenum) مشهور به Borage یکی از گیاهان یک ساله از خانواده Boraginaceae میباشد که در اکثر اروپا، نواحی مدیترانه و همچنین، بخشهای شمالی ایران یافت میشود. این گیاه، یکی از مهم ترین گیاهان داروئی در طب سنتی ایران است که چای آن یکی از رایجترین داروهای گیاهی و بهعنوان آرام بخش، مورد استفاده دارد. گاوزبان، برای درمان سرفه، گلودرد و ذات الریه نیز مورد استفاده قرار میگیرد. در طب سنتی، تمامی بخشهای گیاه شامل ساقه، برگ، گل و ریشه در درمان کاربرد دارند (Patocka and Navratilova, 2019; Abed et al., 2014; Abbaszadeh et al., 2013).
گاو زبان معمول‌ترین نوشیدنی دم کردنی پس از چای و با ارزش تغذیه‌ای فراوان است (Sadigh Ara et al., 2013) که در کتب قدیم، به آن «لسان الثور» می‌گفتند. برای اولین بار، فواید این داروی سنتی حدود 300 سال قبل از میلاد مسیح توسط Romans کشف شد. هومر (شاعر معروف یونان) معتقد بود که این گیاه، اثرات مثبتی بر اعصاب دارد. در کتابهای قدیمی پزشکی ایران مثل تحفه‌‌الحکیم و مخزن‌الادویه (خراسانی) و قانون (ابوعلی‌سینا)، معتقد بودند که این گیاه دارای اثرات مسکنی میباشد. این گیاه در طب سنتی ایران، قرنهاست که استفاده شده است. ابوعلی‌سینا (1037-980 بعد از میلاد مسیح)، این گیاه را برای کاهش اضطراب توصیه می‌کرده و همچنین، آن را در درمان زخم‌ها و التهابات دهان مؤثر دانسته است. در کتاب مخزن‌الادویه آورده شده است که E. amoenum برای درمان سرفه، گلو درد، ذات الریه و ناراحتی تنفسی کاربرد دارد و برای درمان تبهای شدید کودکان توصیه شده است (Amirghofran et al., 2000).
برگها و گلها، بخشهای مصرفی گاو زبان را تشکیل میدهند. گل ها، خواص درمانی زیادی دارند که از جمله می توان به ضدحساسیت، ضدروماتیسم و ضدالتهاب بودن اشاره کرد. حتی گل گاو زبان را برای پیشگیری از ابتلا به سرطان معده و دیابت هم توصیه میکنند. گل گاو زبان دارای مقادیر زیادی کلسیم، پتاسیم و اسیدهای معدنی است؛ لذا، بهعنوان داروی مدر، آرام بخش، مسکن و نرمکننده کاربرد دارد. گاو زبان از نظر طب قدیم ایران سرد است و سنگهای کلیه و مثانه را خرد کرده و از بین میبرد (Taghipoor et al., 2015). همچنین، یکی از مهمترین گیاهان داروئی در طب سنتی ایران برای بیماری های عفونی، آنفولانزا، و بهعنوان یک ضدتب میباشد. همان طور که اشاره شد، این گیاه اثرات زیادی دارد که باارزش ترین آنها ضدالتهابی و مسکنی میباشد. خواص ضدباکتریایی (گلها و برگها)، ضداکسیدانی، ضددیابتی و ضدویروسی و اثر بخشی آن در اختلالات افسردگی و ضداضطراب و به عنوان تنظیم کننده سیستم ایمنی تأیید شده است (Azizi et al., 2018; Patocka and Navratilova, 2019; Abed et al., 2014; Rabbani et al., 2004; Amirghofran et al., 2000). همچنین، مصرف عرق E. amoenum، موجب بهبود عوامل هورمونی و اسپرم را در موش نر شده است (Fakhr et al., 2019).
گل گاوزبان به صورتهای مختلف از جمله چای، ژله، مربا، خام و یا پخته مصرف میشود. در گذشته، مخلوط این گیاه با عسل را در درمان تپش قلب مؤثر می‌دانستند (Amirghofran et al., 2000). این گیاه بهطور سنتی قبل از نوشیدن، دم و یا در آب جوشانیده میشود (sayyah et al., 2009). شربت تهیه شده از پودر این گیاه، خاصیت ضدافسردگی و ضداسترسهای روحی دارد و آرامش دهندهی و تسکین دهنده قلب میباشد (Taghipoor et al., 2015). با توجه به اهمیت و کاربرد گسترده گل گاوزبان ایرانی (E .amoenum) در ایران، در این پژوهش، شرح مختصری از اثرات دارویی و سلامتی بخش و ترکیبات زیست فعال این گیاه، برای معرفی آن بهعنوان یک جزء سلامتی بخش برای کاربرد در صنعت غذا مورد بررسی قرار گرفته است.
گیاهان دارویی، منبع مهمی از ترکیبات شیمیایی با اثرات بالقوه درمانی هستند. ترکیبات اصلی زیست فعال استخراج شده از E. amoenum عبارتند از: پلیفنلها که اسید رزمارینیک بهعنوان جزء اصلی شناخته شده است، آنتوسیانیدینها، فلاونوئیدها، استرول ها، ساپونینها، ترپنوئیدهای غیراشباع و اسیدهای چرب غیراشباع و مقدار جزئی پیرولیزیدین آلکالوئیدها (Patocka and Navratilova, 2019). همچنین، در گزارشی تانن، فلاونوئید، آنتوسیانین، موسیلاژ و مقدار کمی آلکالوئید از ترکیبات مؤثره موجود در گل گاو زبان ایرانی ذکر شده است (Taghipoor et al., 2015) گرچه برخی پژوهشگران تنها به وجود ترکیبات فلاونوئیدی، ساپونینی و فنولی در گلبرگ گیاه گل گاو زبان ایرانی اشاره کرده اند و ترکیبان تانن دار را در این گونه مشاهده نکردند (Naderi haji bagher candy and Rezaei, 2004). در پژوهشی دیگر، به ترکیباتی نظیر اسید گاما-لینولینیک، اسید آلفا-لینولینیک، دلتا-8 اسفنگولیپید دساچوراز، پیرولیزیدین آلکالوئید ها، موسیلاژ، رزین، نیترات پتاسیم، کلسیم و اسید های معدنی در این گیاه اشاره شده است (Abed et al., 2014).
شرایط آمادهسازی چای گل گاو زبان بر کیفیت حسی آن بسیار اثرگذار است؛ 1-پِنتِن-3-اُل، ترکیب اصلی فرار در چای گل گاو زبان می باشد. بوی اصلی آن به الکلها، اسیدها و ترپنها نسبت داده شده است (Amanpour et al., 2019). ترکیبات اصلی فرار گلبرگهای گل گاو زبان به استثنای آلکانهای آلیفاتیک که به سسکوئی ترپنها متعلق هستند عبارتند از: آلفا-کاردینن، ویریدیفلورُل، آلفا-موورُلِن، لِدِن، آلفا-کالاکُرِن و آلفا-کادینِن (Ghassemi et al., 2003). در شرایط کشت خاص، تولید محتوای بالای اسید رزمارینیک (با اثر ضدالتهابی، ضدویروسی و ضدمیکروبی) در گل گاو زبان گزارش شده است (Mehrabani et al., 2005a).
3-1 اثر آرام بخشی و ضداضطراب
Shafaghiو همکاران (2002)، با خوراندن عصاره آبی گل گاوزبان به حیوانات دریافتند که عصاره آن، اثرات ضد اضطرابی دارد؛ که این عصاره در مقادیر mg/kg120-80 مؤثر است و در مقادیر بالاتر از g/kg 6 مسمومیتی مشاهده نشد. Rabbani و همکاران (2004)، مقادیر مختلفی از عصاره اتانلی گل گاوزبان راروی موشها آزمایش کردند و گزارش نمودند که بهترین مقدار برای داشتن اثرات ضد اضطرابی با تسکین ملایم، mg/kg50 (با فعالیت مسکنی کمتر از دیاسپام) است؛ در این مقادیر، فعالیت نقص تحرک، 22 درصد در مقایسه با گروه کنترل کاهش یافت. Sayyah و همکاران (2009) دریافتند که mg/day375 از عصاره آبی گل گاو زبان دارای اثرات آرام بخشی بدون هیچ اثر منفی دیگری بر روی انسان میباشد. اثر آرامبخشی و ضد اضطرابی گلبرگ های گاوزبان در سایر پژوهشها نیز گزارش شده است (Sayyah et al., 2009; Soltani Nejad et al., 2020).
3-2 اثر بر حفظ سلامت مغز
اثر بخشی عصاره هیدروالکلی گل گاوزبان برای بهبود از دست رفتن حافظه و عدم تعادل ناشی از اسکوپولامین بر روی موش های صحرایی به اثبات رسیده است که به فعالیت آنتی اکسیدانی این عصاره و کاهش پراکسیداسیون لیپید در مغز نسبت داده شده است (Rabiei and Setorki, 2018). گلهای گل گاوزبان یکی از مهمترین منابع ترکیبات فنلی نظیر اسید رزمارینیک، سیانیدین و دلفینیدین هستند (Safaeian et al., 2015a). سیانیدین-3-گلوکوزید مهمترین آنتوسیانین موجود در این گیاه است که اثر محافظت کنندگی در مقابل صدمه و مرگ سلولهای مغزی ناشی از ایسکمی مغزی دارد (Min et al., 2011). Sadeghiو همکاران (2018) گزارش کردند که عصاره گل گاوزبان میتواند به عنوان درمان اولیه در پارکینسون و اختلالات شبه پارکینسون مورد توجه قرار گیرد.
3-3 اثر کاهنده درد
گلبرگهای گل گاوزبان ایرانی دارای خواص کاهش‌دهنده درد مخصوصاً در سرما خوردگی‌های رایج است (Sayyah et al., 2009). این گلبرگها دارای خواص ضد درد و ضدتب میباشند و بهعنوان مسکن عمل میکنند (Sadigh Ara et al., 2013 Heidari et al., 2006;). همچنین، بهعنوان ملین، نرم کننده سینه، شفابخش تنگی تنفس و درد گلو و ضد اسپاسم کاربرد دارند (Amirghofran et al., 2000).
3-4 اثرضددیابتی
Mahmodi و همکاران (2015) گزارش کردند که عصاره گل‌گاوزبان ایرانی دارای اثر کاهندگی قند‌خون بر روی موشهای صحرایی بود و از کاهش وزن دیابتی جلوگیری کرد؛ و این اثرات را به وجود ترکیباتی نظیر فلاونوئیدها، ساپونینها و خواص آنتیاکسیدانی آن نسبت دادند.
3-5 اثر ضد وسواسی
Sayyah و همکاران (2009) در مطالعه ای خاصیت و ایمن بودن عصاره آبی گل گاو زبان ایرانی را بر روی بیماری وسواس اجباری بررسی کردند. نتایج مطالعات نشان داد که عصاره آبی گل گاو زبان دارای اثرات ضد عصبی میباشد و در درمان این بیماری مؤثر است. بنابراین، گلبرگ های این گیاه داروئی مؤثر و بی‌خطر برای درمان بیماران مبتلا به اختلال وسواس میباشد.
3-6 اثر ضدسرطان
اثر گلبرگهای گل گاو زبان ایرانی در پیشگیری از سرطان به دلیل دارا بودن منیزیم تأیید شده است (Sadigh Ara et al., 2013).
3-7 اثر ضدمیکروبی
Noorian Soroor و همکاران (2013)، اثر عصاره گل گاو زبان ایرانی را روی مرحله رشد و پارامترهای تخمیر در شکمبه برهها مورد مطالعه قرار دادند. آنها دریافتند که این عصاره در بهبود اثر متابولیسم پروتئین در بره و در شکمبه با کاهش دآمینه کردن اسید آمینه و کاهش نسبت استات به پروپیونات مؤثر است. همچنین، این مطالعه نشان داد که این عصاره دارای اثرات ضد میکروبی میباشد و این اثر را میتوان به وجود ساپونین و یا اسید رزمارینیک نسبت داد.
اثر ضدباکتریایی عصاره آبی گاو زبان در مقابل استافیلوکوکوس اورئوس، اشریشیا کلی و سودوموناس آئروجینوزا نیز تأیید شده است (Sabaeifard, 2015; Abolhassani, 2004). اثر ضدویروسی عصاره آن میتواند به اسید رزمارینیک نسبت داده شود (Mehrabani et al., 2015b).
Hamedi و Vatani (2015) با بررسی اثر روغن گاو زبان بر استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس اپیدرمیس، سودوموناس آئروجینوزا، کاندیدا آلبیکانس و آسپرژیلوس نایجر گزارش کردند که این روغن باعث رشد آسپرژیلوس نایجر و استافیلوکوکوس اپیدرمیس شد ولی غلظت1 mg/l از این روغن مانع از رشد سودوموناس آئروجینوزا و کاندیدا آلبیکانس گردید. این روغن در تمام غلظتهای آزموده شده بر استافیلوکوکوس اورئوس بی اثر بود.
3-8 اثر ضد اکسیدانی
به طور عمده، اثر ضد اکسیدانی گل گاو زبان به پلی فنلها (Abbaszadeh et al., 2013) مانند اسید رزمارینیک و فلاونوئیدها نسبت داده می شود (Adel Pilerood and Prakash, 2014; Safaeian et al., 2015b). فعالیت آنتیاکسیدانی عصاره اتانولی دانه در قیاس با ساقه و برگها بیشتر بود که علت آن، محتوای بالای ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی است. منطقه رویش گیاه هم بر فعالیت آنتیاکسیدانی عصارههای دانه و ساقه گل گاو زبان اثر گذار است به طوری که در مناطق رامسر و و بهشهر بالاتر از بومهن و الموت قزوین گزارش شده است (Abbaszadeh et al., 2013). پژوهشهای زیادی در زمینه بررسی فعالیت اکسیدانی این گیاه انجام پذیرفته است و اثر فعالیت ضداکسیدانی گلبرگهای گل گاوزبان ایرانی و عصاره الکلی آن در پژوهشهای دیگر نیز تأیید شده است. Sadigh Ara و همکاران (2013)، به ارزیابی ظرفیت آنتیاکسیدانی عصاره الکلی گل گاو زبان پرداختند؛ نتایج نشان داد که گل گاو زبان دارای قدرت آنتیاکسیدانی بالایی بود. ظرفیت آنتیاکسیدانی آن، 340 ppm معادل با 200 ppm BHA[1] (آنتیاکسیدان سنتزی معمول در صنعت غذا) به اثبات رسید. Khalilzadeh و همکاران (2009) نیز گزارش کردند عصاره اتانولی گیاه گاو زبان دارای فعالیت آنتیاکسیدانی بالایی است.
ترکیبات فنلی موجود در عصاره اتانولی گیاه گل گاوزبان نسبت به سایر گیاهان آروماتیک، عطر و طعم کمتری داشته و به همین دلیل کاربرد وسیع تری در صنایع غذایی دارد و یک گزینه مناسب در تولید پوششهای خوراکی دارای خاصیت آنتی اکسیدانی میباشد. نتایج نشان میدهد که ژلاتین پوست ماهی یک منبع عالی برای تهیه پوششهای خوراکی بود و ترکیب عصاره گیاه گل گاوزبان با پوششها سبب بهبود قدرت آنتیاکسیدانی پوششها شد (Ahmadiyan and Najafi, 2009).
3-9 اثر ضدالتهابی و ضدروماتیسمی
گلبرگهای گل گاوزبان ایرانی و عصاره الکلی آن دارای اثر ضد التهابی میباشد (Sadigh Ara et al., 2013). همچنین، این گیاه دارای اسیدهای چرب امگا شش مؤثر برای درمان آرتریت روماتوئید میباشد (Taghipoor et al., 2015).
3-10 اثر بر فشار خون
مصرف عصاره گل گاوزبان ایرانی به همراه لیمو عمانی و عسل برای پایین آوردن فشار خون و نیز رفع ناراحتی پروستات بسیار مفید است .لازم به ذکر است Hamidi و همکاران (2010) گزارش کردند گل گاو زبان دارای اثر افزایشدهندگی فشارخون بر موش صحرایی به ویژه در فشار بالا بود؛ و بنابراین، در فشارخون بالا توصیه نمیشود. هم چنین، مصرف دم کرده لیموعمانی و مخلوط آن با گل گاو زبان برای کاهش ضربان قلب پیشنهاد گردید.
به طور کلی، صدها سال است که از گل گاو زبان استفاده میشود و تاکنون، از عوارض جانبی آن گزارشی ارائه نشده است؛ ولی در مصرف آن باید اعتدال را رعایت کرد. B. officinalis بهعلت داشتن آلکالوئید برای زنان باردار و کودکان مضر است. پیرولیزیدن آلکالوئید ها دسته مهمی از سموم گیاهی هستند. کمیت و کیفیت این ترکیبات در اندامهای مختلف گاو زبان ایرانی مورد بررسی قرار گرفتهاند؛ نتایج نشان داده است که نمونههای برگی گاو زبان ایرانی توانایی ایجاد عوارض حاد حاصل از پیرولیزیدن آلکالوئید ها را دارند ولی نمونههای بذری، گلبرگی و ریشه توانایی ایجاد این نوع از مسمومیتها را ندارند. با در معرض قرار گرفتن طولانی مدت، حتی سطوح پایینی از پیرولیزیدن آلکالوئید ها ممکن است باعث آسیب فزایندهای به اندامهای بدن و مسمومیت کبدی شود (Azadbakhsh et al., 2012; Patocka and Navratilova, 2019).
گل گاوزبان ایرانی با طیف وسیعی از فعالیتهای دارویی را میتوان بهعنوان یک جزء سلامتیبخش بهشمار آورد. از آن جا که مصرف عصارههای گیاهی به دلیل عطر و طعم خاصی که دارند، برای اکثریت مردم مورد پسند نیست، میتوان آنها را در ترکیب با سایر مواد غذایی به کار برد و یا ماده ی مؤثره آن ها را ریزپوشانی کرد، هرچند این روش گرانقیمت است و سپس، در ترکیب با مواد غذایی مورد استفاده قرار داد. در واقع، در قالب مواد غذایی فراسودمند از اثرات سلامتی بخش و مفید آنها بهرهمند گردید که در ارتباط با گل گاو زبان نیز صادق است. همچنین، با توجه به اثر مثبت گل گاوزبان بر زنده مانی باکتریهای پروبیوتیک می توان از آن در تولید مواد غذایی سینبیوتیک استفاده کرد.
[1] butylated hydroxy anisole
)